Στο συλλεκτικό τεύχος του ECONOMIST για το 2018, ο Αγγελος Λάμπρου και η Αλεξάνδρα Καπλανέρη αρθρογραφούμε με θέμα “ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ ΕΝΗΜΕΡΩΜΕΝΟΥ ΑΣΘΕΝΗ: Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ (INFORMED CONSENT)” (σελ.186).
Το κείμενο του άρθρου έχει ως εξής:
«Πριν θεραπεύσεις κάποιον, ρώτησέ τον εάν είναι πρόθυμος να αφήσει όλα όσα τον κάνουν να αρρωσταίνει»
Ιπποκράτης
Τα σημαντικά νομικά ερείσματα ως προς την αυτονομία, την αυτοδιάθεση και την προστασία της προσωπικότητας κάθε ατόμου ως μοναδικού όντος, η ραγδαία ανάπτυξη της Ιατρικής, αλλά και ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης μεταξύ του ασθενή και του ιατρού του από την πατερναλιστική ιατρική υπερεξουσία σε κατάσταση ισορροπίας και συνεργασίας, με τον ασθενή να συμμετέχει στις αποφάσεις που αφορούν στην υγεία του και τον ιατρό να ελαφρύνεται από το βάρος της απόλυτης ευθύνης, όλοι αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν στην νομική κατοχύρωση του δικαιώματος του ασθενή και της υποχρέωσης του ιατρού να τον ενημερώνει, έτσι ώστε ο ασθενής να συναινεί, ελεύθερα και έγκυρα, πριν την διενέργεια οποιασδήποτε ιατρικής πράξης, διαγνωστικής και θεραπευτικής (Informed Consent).
Η συναίνεση του ασθενή είναι ελεύθερη και έγκυρη, όταν παρέχεται μετά από αντικειμενική, πλήρη, σαφή και κατανοητή ενημέρωση του, τόσο από τον ιατρό που διέγνωσε την ανάγκη διενέργειας ιατρικής πράξης, όσο και από τον ιατρό που πρόκειται να ενεργήσει αυτήν. Η ενημέρωση αφορά τόσο στην γενική κατάσταση της υγείας του, όσο και την συγκεκριμένη ιατρική πράξη: περιεχόμενο, αναγκαιότητα, κίνδυνοι, συνέπειες καθυστέρησης, αποτελέσματα, εκτιμώμενος χρόνος αποκατάστασης, εναλλακτικές προτάσεις, κόστος.
Ο ιατρός, με βάση την επιστημονική κατάρτιση και εμπειρία του και συνεκτιμώντας το μορφωτικό και το επίπεδο κατανόησης του ασθενή, τον ενημερώνει με τρόπο απλό και κατανοητό, χωρίς όμως να παραλείπει απαραίτητους ιατρικούς όρους, δεν τον υπερ ή υπο – πληροφορεί και δεν τον αποτρέπει ή προτρέπει στην λήψη οποιασδήποτε απόφασης.
Μόνο με αυτόν τον τρόπο ενημέρωσης ο ασθενής μπορεί να σχηματίσει ολοκληρωμένη άποψη, προκειμένου να αποφασίσει, με έγκυρο τρόπο, αν επιθυμεί ή ακόμα κι αν δεν επιθυμεί την διενέργεια της συγκεκριμένης ιατρικής πράξης.
Ο ασθενής δικαιούται ακόμα και να παραιτηθεί από το δικαίωμα της ενημέρωσης του και να υποδείξει το πρόσωπο που θα λάβει την ενημέρωση, το οποίο όμως δεν μπορεί να αρνηθεί αυτήν.
Πράξη χωρίς έγκυρη συναίνεση ασθενή, ακόμα κι αν εκτελείται με κάθε κανόνα της Ιατρικής Επιστήμης (De Lege Artis) είναι παράνομη, αυθαίρετη και συνιστά: α) παραβίαση των νόμων που ρυθμίζουν αυτό το δικαίωμα του ασθενή, β) παράνομη σωματική του βλάβη, γ) παράνομη προσβολή της προσωπικότητας του. Ο ιατρός ευθύνεται και ποινικά και αστικά. Ο ασθενής έχει αξίωση αποκατάστασης κάθε ζημιάς που επήλθε στο σώμα και την υγεία του και η οποία συνδέεται αιτιωδώς με την αυθαίρετη ιατρική πράξη.
Η παρανομία της ιατρικής πράξης έγκειται στο ότι διενεργείται χωρίς έγκυρη συναίνεση του ασθενή και όχι στο αν υπάρχει ιατρικό σφάλμα.
Η συναίνεση μπορεί να είναι, εκτός από έγγραφη, προφορική και σιωπηρή. Ανακαλείται ελεύθερα μέχρι την διενέργεια της πράξης. Υποχρεωτικά έγγραφη είναι η συναίνεση σε τρεις περιπτώσεις: στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, στις μεταμοσχεύσεις και στην ιατρική έρευνα.
Ανήλικοι ασθενείς: συναινούν οι ασκούντες γονική μέριμνα ή επιμέλεια.
Σε επείγουσες περιπτώσεις και επί διαζυγίου: κατά τον νόμο, και ο ένας μόνο γονέας μπορεί να συναινεί ή όχι, τόσο επί συνήθων όσο και επί επειγουσών πράξεων. Κατά την κρατούσα νομολογία, απαιτείται συναίνεση και των δύο γονέων, ακόμα κι όταν η επιμέλεια ασκείται από τον ένα, δεδομένου ότι η υγεία αποτελεί παράγοντα που διαμορφώνει ουσιωδώς την παιδική προσωπικότητα.
Διανοητικά διαταραγμένοι ασθενείς: συναινεί ο δικαστικός συμπαραστάτης. Αν δεν έχει οριστεί τέτοιος, συναινούν οι οικείοι τους. Αναίσθητοι, σε κώμα ασθενείς: συναινούν οι οικείοι τους.
Επείγουσα περίπτωση: Δεν απαιτείται συναίνεση του ασθενή, εφόσον όμως ο ιατρός έχει προβεί σε κάθε ενδεδειγμένη ενέργεια, ώστε να μη καταστεί ένα περιστατικό επείγον.
Δικαίωμα άρνησης συναίνεσης (Informed Refusal): ο ενήλικος και ικανός για συναίνεση ασθενής δικαιούται να αρνηθεί να υποβληθεί σε ιατρικές πράξεις, ακόμα και αν κινδυνεύει σοβαρά η υγεία και η ζωή του. Σε τέτοιες περιπτώσεις ερευνάται η αυξημένη ευθύνη του ιατρού για εκτενέστερη ενημέρωση. Εξαιρείται η απόπειρα αυτοκτονίας.
Βασικό νομοθετικό πλαίσιο: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Βιοϊατρικής (Σύμβαση Οβιέδο, 1997). Υπερισχύει του εσωτερικού δικαίου (Ν.2619/1998) άρθρα 5-10. Σύνταγμα άρθρα 2 παρ.1, 5, 7παρ.2 (προστασία αξίας ανθρώπου, ελεύθερης ανάπτυξης προσωπικότητας, απαγόρευση βλάβης υγείας και προσβολής προσωπικότητας). Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (Ν.3418/2005) άρθρα 11,12 (υποχρέωση ενημέρωσης, συναίνεση ενημερωμένου ασθενούς ως προϋπόθεση εκτέλεσης οποιασδήποτε ιατρικής πράξης).
Η υποχρέωση της ενημέρωσης δεν πρέπει να εξαντλείται στην υπογραφή ενός τυπικού «βιομηχανοποιημένου» εντύπου «συναίνεσης & ενημέρωσης» όπως συνήθως συμβαίνει στην καθημερινή πρακτική. Η δημιουργία ενός πλήρους και νομικά ορθού εγγράφου πληροφόρησης κρίνεται απαραίτητη, καθώς λειτουργεί προστατευτικά και για τις δύο πλευρές.
Με την εφαρμογή των κανόνων της σωστής ενημέρωσης του ασθενή προκειμένου να παρέχει, ελεύθερα και έγκυρα, τη συναίνεση του, η μέχρι πρότινος παθητική και άνιση σχέση με τον ιατρό του αποκτά βάσεις ισοτιμίας και αμοιβαιότητας. Ο ιατρός, έχοντας ως πρωταρχικό καθήκον την ανθρώπινη ζωή και την προστασία της, ενεργεί με τις γνώσεις, την εμπεριστατωμένη επιστημονική εμπειρία του και συνδράμει τον ασθενή, ο οποίος, βιώνοντας τη νόσο και τις συνέπειές της, συνεργάζεται με βάση τις αρχές της αυτονομίας και αυτοδιάθεσης της προσωπικότητας του.
Άγγελος Λάμπρου – Αλεξάνδρα Καπλανέρη
Managing Partners της Δικηγορικής Εταιρείας LEX FORTIS LAW FIRM
